European Blue Deal

Woda jest fundamentalnym zasobem. Jest niezbędna dla ekosystemów, życia ludzkiego oraz funkcjonowania gospodarki i naszego społeczeństwa. Globalne zasoby wodne są jednak ograniczone i znajdują się pod coraz większą presją. Jak wyraźnie uznało Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2010 r., dostęp do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych jest prawem człowieka i niedopuszczalne jest, aby w UE były osoby, które nadal nie mają do nich dostępu.

UE ustanowiła ramy prawne w celu ochrony zasobów słodkowodnych i morskich. Wiele z wyznaczonych celów nie zostało jednak osiągniętych. Z myślą o opracowaniu kompleksowego podejścia do europejskiej polityki wodnej Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny przyjął szereg opinii z inicjatywy własnej dotyczących kryzysu wodnego w jego różnych wymiarach.

W przemówieniu o Stanie Unii 2023 Von der Leyen powiedziała: Chronione wrzosowiska i tereny podmokłe pochłaniają ogromne ilości gazów cieplarnianych, zabezpieczają regionalne obiegi wody i są domem dla wyjątkowej różnorodności biologicznej. (..) Europa jest kontynentem lasów. (…) Pochłaniają dwutlenek węgla, dostarczają drewno i inne produkty, tworzą żyzne gleby oraz filtrują powietrze i wodę. Różnorodność biologiczna i usługi ekosystemowe mają kluczowe znaczenie dla nas wszystkich w Europie.

VdL podkreśliła ponownie znaczenie wód w politycznych wskazówkach na 2024-2029: Jednocześnie musimy zwiększać bezpieczeństwo wodne Europy. Woda jest zasobem niezbędnym dla bezpieczeństwa naszej żywności, energii i gospodarki. Podlega jednak coraz większej presji w wyniku zmiany klimatu i rosnących potrzeb. Potrzebujemy nowej europejskiej strategii odporności wodnej. Zapewni ona właściwe zarządzanie źródłami i działanie w obliczu niedoborów wody. Musimy też zapewnić naszemu przemysłowi wodnemu przewagę konkurencyjną wynikającą z innowacyjności oraz wprowadzić podejście oparte na obiegu zamkniętym. W ramach tego podejścia będziemy przewodzić wysiłkom na rzecz zapobiegania poważnemu deficytowi wody i łagodzenia go na całym świecie.

W 2023 r. EKES wydał szereg opinii z inicjatywy własnej w sprawie przyszłego niebieskiego ładu UE, wzywając do opracowania nowej strategii wodnej dla Europy. We wrześniu 2023 r. inicjatywa nabrała politycznego rozmachu dzięki wspólnemu apelowi EKES-u i Parlamentu Europejskiego, wyrażonemu we wspólnie podpisanym piśmie do szefów państw i rządów UE, w którym wezwano państwa członkowskie do poparcia i przyjęcia ambitnego niebieskiego ładu UE.

Ponadto we wrześniu 2023 r. przewodniczący EKES-u Oliver Röpke wystosował pismo do przewodniczącej KE Ursuli von der Leyen, wzywając ją do nadania wodzie wysokiego priorytetu w programie prac Komisji Europejskiej. Następnie do listu intencyjnego przewodniczącej KE Ursuli von der Leyen na 2024 r. włączono inicjatywę dotyczącą odporności na wodę.

Biorąc pod uwagę zasadniczy charakter wody oraz obecne i przyszłe wyzwania, przed którymi stoi świat i nasz kontynent, EKES jest głęboko przekonany, że woda nie może już być jednym z elementów Zielonego Ładu. Konieczna jest zmiana skali na szczeblu UE. EKES wzywa więc instytucje europejskie do tego, by zaczęły priorytetowo traktować wodę i by przyjęły Niebieski Ład UE jako odrębny priorytet strategiczny, na równi z Europejskim Zielonym Ładem. Niebieski Ład UE musi w pełni uzupełniać Europejski Zielony Ład i cele zrównoważonego rozwoju ONZ oraz działać w synergii z nimi. Musi to być kompleksowa i spójna polityka oparta na zasadach przewodnich i konkretnych działaniach określonych poniżej. Chodzi o przewidywanie potrzeb oraz o ochronę naszych wspólnych zasobów wodnych i odpowiednie zarządzanie nimi w perspektywie krótko-, średnio- i długoterminowej z myślą o przyszłości odpornej na kryzysy wodne. Europa może przekształcić wyzwania związane z wodą w nowe możliwości rozwoju technologicznego, postępu społecznego, nowych miejsc pracy, umiejętności i rozwoju przedsiębiorstw, przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska.

Zasady przewodnie Niebieskiego Ładu UE:

• Zasada 1: Wszystkie obszary polityki UE muszą być dostosowane do nowej europejskiej polityki wodnej, jak miało to miejsce w przypadku Europejskiego Zielonego Ładu. Polityki i działania w ramach Niebieskiego Ładu muszą opierać się na aktualnych, dokładnych, przejrzystych, porównywalnych, łatwo dostępnych i wiarygodnych danych dotyczących wody.
• Zasada 2: Odbudowa i ochrona ekosystemów, terenów podmokłych i różnorodności biologicznej powinny stanowić zasadniczy element Niebieskiego Ładu.
• Zasada 3: Unia Europejska musi przyjąć podejście do wody oparte na prawach człowieka i zwalczać ubóstwo wodne, zgodnie z zasadą 20 Europejskiego filaru praw socjalnych. Prawo do zdrowego środowiska należy również uznać za podstawowe prawo człowieka.
• Zasada 4: Usługi w zakresie wody, warunków sanitarnych i higieny (WASH) muszą być zrównoważone, sprawiedliwe, wysokiej jakości i przystępne cenowo dla wszystkich. W przypadku kryzysu wodnego obywatele i ich podstawowe potrzeby muszą mieć pierwszeństwo.
• Zasada 5: Wszystkich użytkowników wody należy zachęcać do przyjmowania rozwiązań i praktyk wspierających zrównoważone wykorzystanie i zużycie wody.
• Zasada 6: UE musi wspierać rozwój technologii umożliwiających oszczędne gospodarowanie wodą, recykling i ograniczanie zanieczyszczeń, a także ich stopniowe wykorzystywanie przez rolnictwo, przemysł i gospodarstwa domowe.
• Zasada 7: Należy znacznie ograniczyć straty wody spowodowane wyciekami w sieciach i marnowaniem wody przez rolnictwo, przemysł, gospodarstwa domowe i wszystkich innych użytkowników.
• Zasada 8: Rolnictwo jest zarówno jedną z głównych przyczyn, jak i ofiar niedoboru wody. UE musi zapewnić, za pomocą planu strategicznego, dostęp do wody wystarczającej jakości i zrównoważone zarządzanie nią w rolnictwie, aby umożliwić odpowiednią i zrównoważoną produkcję żywności w UE.
• Zasada 9: Biorąc pod uwagę związek między energią, wodą i surowcami krytycznymi, woda powinna być postrzegana jako podstawowy element strategii przemysłowej UE.
• Zasada 10: Potrzebne jest sektorowe podejście przemysłowe, ponieważ różne gałęzie przemysłu mają różne potrzeby i możliwości w zakresie oszczędnego gospodarowania wodą. Zasadę nieszkodzenia należy łączyć z prawem do zużywania wody w ramach prowadzonej działalności.
• Zasada 11: Należy zapewnić dostępność wykwalifikowanych i wyspecjalizowanych pracowników oraz utrzymać konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw.
• Zasada 12: Kompleksowej polityce wodnej UE musi towarzyszyć równie ambitny plan finansowania. Ceny wody, koszty i podatki muszą być sprawiedliwe i przejrzyste, a ceny powinny opierać się na zasadzie pełnego zwrotu kosztów.
• Zasada 13: UE powinna zwiększyć wysiłki na rzecz niebieskiej dyplomacji, a woda powinna zostać włączona do polityki zagranicznej i stosunków zewnętrznych UE, w tym polityki sąsiedztwa, handlu i rozwoju. Jednym z głównych celów strategicznych niebieskiej dyplomacji powinno być unowocześnienie ram traktatowych ONZ we wszystkich kwestiach związanych z wodą oraz szybkie wdrożenie umów międzynarodowych.
• Zasada 14: Konieczne jest również opracowanie międzynarodowych strategii politycznych na rzecz oszczędnego i wydajnego wykorzystania wody we wszystkich sektorach gospodarki i społeczeństwa, w celu zmniejszenia zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych, a także rewitalizacji zanieczyszczonych i zdegradowanych wód.
• Zasada 15: Niebieski Ład UE wymaga odpowiedniego zarządzania zasobami słodkiej wody, w tym wodami podziemnymi. EKES wzywa do przyjęcia podejścia opartego na dorzeczu z udziałem wszystkich zainteresowanych stron. Istniejące inicjatywy w zakresie transgranicznej współpracy w ramach dorzeczy powinny zostać pogłębione, rozwinięte i odpowiednio finansowane.

Działania w ramach Niebieskiego Ładu UE, które należy wdrożyć w trybie pilnym:

Biorąc pod uwagę przyszłe wyzwania, musimy działać w trybie pilnym. EKES wzywa współprawodawców do uwzględnienia w Niebieskim Ładzie następujących środków, których wdrożenie będzie uważnie monitorował podczas następnej kadencji Komisji Europejskiej (2024–2029).

• Istnieje potrzeba wspólnego podejścia do zrozumienia ubóstwa wodnego na szczeblu UE. UE musi opracować wspólne wytyczne w celu monitorowania dostępu do dobrej jakości i przystępnych cenowo usług wodno-kanalizacyjnych, a także określenia aktualnej sytuacji i regularnego śledzenia jej rozwoju.
• Należy ustanowić unijną platformę doradczą dla zainteresowanych stron, utworzoną wspólnie przez EKES i inne instytucje UE, aby wymieniać się najlepszymi praktykami, opracowywać szczegółowe normy dotyczące jakości i wykorzystania wody w rolnictwie i przemyśle, przyczyniać się do regularnej aktualizacji planów działania Niebieskiego Ładu oraz promować partnerstwa i gospodarkę o obiegu zamkniętym.
• Istnieje potrzeba systematycznego gromadzenia przejrzystych, porównywalnych, łatwo dostępnych i wiarygodnych danych na temat aktualnej sytuacji i długoterminowych tendencji na szczeblu UE w odniesieniu do: zaopatrzenia w wodę, dostępu do wody i urządzeń sanitarnych, stanu infrastruktury wodnej, poboru wód powierzchniowych i podziemnych oraz zużycia wody w procesach przemysłowych, rolniczych i domowych.
• Infrastruktura wodna i zasoby wodne każdego państwa członkowskiego muszą być niezwłocznie i dokładnie ocenione w celu określenia pilnych potrzeb inwestycyjnych. We wszystkich państwach członkowskich należy wprowadzić spójne przepisy w celu ustanowienia zrównoważonego mechanizmu magazynowania wody w okresach opadów.
• Należy finansować rozwój infrastruktury wodno-kanalizacyjnej, zwłaszcza w dzielnicach miejskich i wiejskich znajdujących się w niekorzystnej sytuacji społecznej. Można to zrobić na przykład w kontekście fali renowacji miast.
• Ceny muszą uwzględniać długoterminowe bezpieczeństwo wodne, uwzględniać zasadę „zanieczyszczający płaci” oraz zapewniać powszechny dostęp i przystępne ceny, zwłaszcza dla grup szczególnie wrażliwych. Należy ustanowić wspólne podejście na szczeblu UE do sprawiedliwego kształtowania cen wody. Taryfy za wodę mogłyby zawierać sygnały cenowe w celu zapewnienia bardziej zrównoważonej konsumpcji.
• We wszystkich państwach członkowskich należy rozpocząć kampanie uświadamiające i konkretne działania promujące zrozumienie wartości wody i zmianę zachowań w długim okresie.
• Oprócz istniejącej unijnej etykiety energetycznej należy wprowadzić etykietę zużycia wody w odniesieniu do produktów, aby zwiększyć świadomość konsumentów. Należy zachęcać konsumentów do obliczania swojego śladu wodnego.
• Należy wprowadzić zachęty dla wszystkich rodzajów użytkowników do przejścia na gospodarkę wodną o obiegu zamkniętym i do wspierania ponownego wykorzystania wody. W miarę możliwości normą powinno stać się zastąpienie stosowania wody pitnej niekonwencjonalnymi źródłami wody.
• W ciągu najbliższych dwóch lat należy dokonać przeglądu strategii przemysłowej UE i jej dokumentów dotyczących ścieżki transformacji, aby uwzględnić wyzwania i możliwości przemysłowe związane z wodą, ze szczególnym uwzględnieniem sektorów o dużym zapotrzebowaniu na wodę i wspierania przyjęcia technologii wodooszczędnych.
• EKES powinien zwiększyć wysiłki na rzecz utworzenia nowej wspólnoty wiedzy i innowacji w dziedzinie wody w ramach Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii (EIT) oraz do wzmocnienia podejścia „pięciu misji”.
• Wszystkie programy WPR powinny zachęcać do prowadzenia zrównoważonej i wydajnej gospodarki wodnej oraz przewidywać w każdym państwie członkowskim wskaźniki pozwalające na monitorowanie postępów w gospodarce wodnej. Należy zapewnić specjalne wsparcie, aby zagwarantować zrównoważoną transformację w sektorze rolno-spożywczym i jego dostosowanie do zmiany klimatu.
• Polityka rolna i przemysłowa UE musi obejmować środki wspierające ograniczenie zużycia, ponowne wykorzystanie i recykling wody oraz zmniejszenie zanieczyszczenia wody poprzez przyjęcie dobrych praktyk, szkolenia i stosowanie nowych rozwiązań technologicznych na rzecz społeczeństwa inteligentnie korzystającego z wody.
• Zrównoważone wykorzystanie wody i warunkowość w zakresie wody powinny być kryteriami we wszystkich funduszach UE, tak aby uniknąć wspierania projektów, które są sprzeczne z celami ramowej dyrektywy wodnej i nowego Niebieskiego Ładu UE.
• Oprócz funduszy krajowych należy ustanowić na szczeblu UE fundusz na rzecz niebieskiej transformacji jako jeden unijny punkt dostępu dla inwestycji w wodę łączący inwestycje publiczne z innowacyjnym finansowaniem.
• Fundusz ten będzie wspierał odporną infrastrukturę i zrównoważoną gospodarkę wodną, badania naukowe i absorpcję technologii wodooszczędnych. Będzie on finansował inwestycje w warunki pracy, wysokiej jakości miejsca pracy i szkolenia, a także środki mające na celu zmniejszenie nierówności w dostępie do przystępnych cenowo usług wodnokanalizacyjnych wysokiej jakości.
• Inwestycje w wodę powinny być traktowane w sposób szczególny w ramach paktu stabilności i wzrostu.
• Niedawno uzgodniony traktat ONZ o pełnym morzu powinien zostać szybko wdrożony.
• W stosunkach zewnętrznych UE powinna ułatwiać zrównoważoną gospodarkę wodno-ściekową poprzez współpracę w dziedzinie infrastruktury, technologii i wiedzy fachowej w ramach partnerstw gospodarczych i współpracy na rzecz rozwoju. Strategia Global Gateway jest w tym zakresie doskonałym narzędziem.
• Należy utworzyć Europejskie Centrum Wodne o wymiarze międzynarodowym, aby wspierać państwa członkowskie i inne kraje, w tym kraje objęte europejską polityką sąsiedztwa, w rozwiązywaniu problemów związanych z wodą. Centrum to powinno propagować przykłady wyjątkowej współpracy i proponować zalecenia polityczne służące realizacji celów polityki Niebieskiego Ładu.
• Za kwestie związane z wodą powinien być odpowiedzialny specjalny komisarz UE.

W nowej opinii EKES-u nakreślono kompleksową strategię obejmującą zarówno innowacje technologiczne, jak i rozwój siły roboczej. Podkreślono w niej znaczenie wodooszczędnych technologii i polityki zrównoważonej gospodarki wodnej, w tym ograniczania, ponownego wykorzystywania i recyklingu wody w procesach przemysłowych. Opowiada się również za udziałem społeczeństwa w budowaniu bezpiecznej dla wody przyszłości dla wszystkich.

Sama technologia nie rozwiąże problemu. EKES podkreśla potrzebę „kultury wodnej” i siły roboczej przygotowanej do skutecznego zarządzania zasobami wodnymi. W niebieskim porozumieniu UE wzywa się do opracowania „planu działania w wymiarze ludzkim” w celu rozwinięcia umiejętności niezbędnych dla tej świadomej wody przyszłości.

Silne poparcie społeczne dla zaostrzonych środków w zakresie gospodarki wodnej dodatkowo wzmacnia wezwanie EKES-u do działania. Według niedawnego badania Eurobarometru 78% Europejczyków uważa, że UE powinna podjąć bardziej zdecydowane działania w sprawie problemów związanych z wodą. Badanie ujawniło również poważne obawy związane z zanieczyszczeniem wody, nadmierną konsumpcją i niebezpiecznymi chemikaliami. Znaczna większość Europejczyków wyraża zaniepokojenie wpływem kwestii związanych z wodą na zdrowie i środowisko oraz uważa, że zainteresowane podmioty krajowe nie robią wystarczająco dużo, by efektywnie wykorzystywać wodę.

Unijny Niebieski Ład EKES-u oferuje plan działania na rzecz zrównoważonej przyszłości, włączając gospodarkę wodną do strategii przemysłowej UE. Inwestując w infrastrukturę wodną, zarządzanie danymi i umiejętności pracowników, Europa może zapewnić konkurencyjność swojego przemysłu, jednocześnie chroniąc ten ważny zasób.

Blue Deal zapewnia wsparcie finansowe dla projektów badawczych promujących zrównoważone wykorzystanie wody w rolnictwie i przemyśle, oferuje bezpłatne audyty efektywności wodnej dla MŚP i wspiera firmy zgodnie z zasadami pomocy państwa.

Inwestując, regulując i stymulując innowacje, Niebieski Ład zapewnia zaangażowanie we wdrażanie działań. Jego podejście przyspiesza inwestycje poprzez liczne programy, projekty i środki przynoszące korzyści przyrodzie, rolnictwu i środowisku. Działania takie jak tworzenie terenów podmokłych i wdrażanie rozwiązań opartych na przyrodzie w celu przywrócenia gąbczastej funkcji podłoża umożliwiają infiltrację wody i uzupełnianie zapasów. Susze i niedobory wody są zarządzane przy jednoczesnym zwiększeniu bioróżnorodności. Inne środki obejmują mniejsze i bardziej inteligentne zużycie wody lub inne źródła wody, takie jak woda deszczowa lub oczyszczone ścieki.

Komitet Regionów sugeruje, że wszystkie plany wspólnej polityki rolnej powinny wzmacniać zrównoważoną i efektywną gospodarkę wodną, w tym optymalizować wydajność, ograniczać straty wody, eliminować nielegalne pompowanie i zużycie wody i przewidywać działania zapewniające zrównoważoność całego systemu wodnego. Długoterminowe bezpieczeństwo żywnościowe i odporność systemów żywnościowych zależą od dostępności czystej wody słodkiej. Komisja musi zatem przyjąć zasadę oszczędnego gospodarowania wodą w UE, skupiającą się na ponownym wykorzystaniu wody odzyskanej za pomocą najlepszych dostępnych technik (numerycznych modeli terenu: NMT), i zachęcać sektor publiczny i prywatny do inwestowania w oszczędne gospodarowanie wodą, zanim podejmie się inwestycje w inne, bardziej złożone rozwiązania.

Zwłaszcza drobni producenci rolni są bardziej zagrożeni niedoborem wody, ponieważ mogą nie dysponować środkami finansowymi na wprowadzenie nowych technologii adaptacyjnych w swoich gospodarstwach lub, podobnie, na wprowadzenie środków łagodzących zmianę klimatu.

Około 84 % gospodarczych skutków suszy przypada na rolnictwo i rolników, co często powoduje, że małe gospodarstwa rolne muszą zaprzestać działalności lub przestawić się na uprawy bardziej odporne na susze. Biorąc pod uwagę obserwowany wzrost ekstremalnych warunków pogodowych, w tym susz i powodzi, potrzebne są ukierunkowane strategie polityczne w celu wsparcia obszarów wiejskich, przed którymi stoją wyjątkowe wyzwania, i zwiększenia ich odporności. Plany gospodarowania wodami w dorzeczu muszą przewidywać przeznaczenie zasobów z odzyskanej wody przede wszystkim na cele rolnicze, co umożliwi zmniejszenie wydobycia wód podziemnych, a przy tym zagwarantuje zasoby wodne dla sektora rolnego.

Budżety WPR nadal powinny obejmować środki przeznaczone na infrastrukturę i gospodarkę wodną i pozwalające zapewniać odpowiednią rekompensatę rolnikom, którzy aktywnie wspierają rozwój zielono-niebieskiej infrastruktury, oraz pomagające w przechodzeniu na bardziej wodooszczędne techniki rolnicze. Ważne jest jednak, aby przeprowadzić analizy kosztów i korzyści, tak by rekompensata finansowa była przyznawana przede wszystkim rolnikom prowadzącym działalność na obszarach, które są zagrożone suszą i pustynnieniem. Rekompensata powinna być przeznaczana na inwestycje mające na celu zwiększenie odporności gospodarki wodnej i na ograniczanie, w miarę możliwości, zużycia wody. Realizacja WPR zgodnie z ramową dyrektywą wodną musi uwzględniać konkretne realia każdego regionu UE.

Komitet Regionów uważa, że promowanie integrowanego rolnictwa ekologicznego i upraw roślin wieloletnich przyczynia się do ograniczenia stosowania nawozów i produktów chemicznych, a także do poprawy pojemności wodnej gleby, co jest istotne zarówno w przypadku niedoboru, jak i nadmiaru wody. Ponadto praktyki gospodarki leśnej na obszarach wiejskich także skutecznie przyczyniają się do zmniejszenia podatności na suszę poprzez zwiększenie żywotności drzew, zachowanie zawartości wilgoci w glebie oraz zapewnienie czystej wody.

Należy stworzyć dobre warunki finansowe dla modernizacji istniejących systemów nawadniania, by ograniczać straty spowodowane wyciekami z sieci i parowaniem z otwartych kanałów i zbiorników w państwach członkowskich. WPR powinna unikać wspierania działań sprzecznych z ramową dyrektywą wodną.

Potrzebna jest międzysektorowa współpraca między rolnikami, przedsiębiorstwami, organami publicznymi i instytucjami naukowymi, która pomoże opracować sposoby przystosowania gospodarki rolnej do zmiany klimatu (łagodzenie skutków), a także środki dostosowawcze pozwalające radzić sobie z istniejącym niedoborem wody i klęskami żywiołowymi.